2
Bota ka ndryshuar më shumë në katër vitet e fundit sesa në 30 vitet e mëparshme. Lajmet tona janë plot me konflikte dhe tragjedi. Rusia bombardon Ukrainën, Lindja e Mesme vlon dhe luftërat shpërthejnë në Afrikë. Ndërsa konfliktet janë në rritje, demokracitë, me sa duket, janë në zhdukje. Epoka pas Luftës së Ftohtë ka mbaruar. Pavarësisht shpresave që pasuan rënien e Murit të Berlinit, globi nuk u bashkua në përqafimin e demokracisë dhe kapitalizmit të tregut. Në të vërtetë, forcat që supozohej se do ta bashkonin botën – tregtia, energjia, teknologjia dhe informacioni – tani po e ndajnë atë.
Shkruan: Alexander Stubb – President i Finlandës
Moneytizer Paragrafi 2
Ne jetojmë në një botë të re çrregullimi. Rendi liberal, i bazuar në rregulla, që lindi pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore , tani po vdes. Bashkëpunimi shumëpalësh po ia lë vendin konkurrencës shumëpolare. Transaksionet oportuniste duket se kanë më shumë rëndësi sesa mbrojtja e rregullave ndërkombëtare. Konkurrenca midis fuqive të mëdha është rikthyer, pasi rivaliteti midis Kinës dhe Shteteve të Bashkuara përcakton kornizën e gjeopolitikës. Por nuk është e vetmja forcë që formëson rendin global. Fuqitë e mesme në zhvillim, përfshirë Brazilin, Indinë, Meksikën, Nigerinë, Arabinë Saudite, Afrikën e Jugut dhe Turqinë, janë bërë ndërrues të lojës. Së bashku, ato kanë mjetet ekonomike dhe peshën gjeopolitike për ta anuar rendin global drejt stabilitetit ose trazirave më të mëdha. Ato gjithashtu kanë një arsye për të kërkuar ndryshim: sistemi shumëpalësh pas Luftës së Dytë Botërore nuk u përshtat për të reflektuar në mënyrë adekuate pozicionin e tyre në botë dhe për t’u dhënë atyre rolin që meritojnë. Një garë trekëndëshe midis asaj që unë e quaj Perëndimi global, Lindja globale dhe Jugu global po merr formë. Duke zgjedhur ose të forcojë sistemin shumëpalësh ose të kërkojë shumëpolaritet, Jugu global do të vendosë nëse gjeopolitika në epokën e ardhshme anon drejt bashkëpunimit, fragmentimit apo dominimit.
Pesë deri në dhjetë vitet e ardhshme ka të ngjarë të përcaktojnë rendin botëror për dekadat që do të vijnë. Pasi një rend të vendoset, ai tenton të qëndrojë për njëfarë kohe. Pas Luftës së Parë Botërore, një rend i ri zgjati dy dekada. Rendi tjetër, pas Luftës së Dytë Botërore, zgjati për katër dekada. Tani, 30 vjet pas përfundimit të Luftës së Ftohtë , diçka e re po del përsëri në pah. Ky është shansi i fundit për vendet perëndimore për të bindur pjesën tjetër të botës se ato janë të afta për dialog në vend të monologut, për qëndrueshmëri në vend të standardeve të dyfishta dhe për bashkëpunim në vend të dominimit. Nëse vendet shmangin bashkëpunimin për konkurrencën, një botë me konflikte edhe më të mëdha po afrohet.
Moneytizer Paragrafi 4
Çdo shtet ka agjenci, madje edhe ato të vogla si i imi, Finlanda . Çelësi është të përpiqem të maksimizoj ndikimin dhe, me mjetet në dispozicion, të shtyj për zgjidhje. Për mua, kjo do të thotë të bëj gjithçka që mundem për të ruajtur rendin botëror liberal, edhe nëse ai sistem nuk është në modë tani. Institucionet dhe normat ndërkombëtare ofrojnë kornizën për bashkëpunim global. Ato duhet të përditësohen dhe reformohen për të reflektuar më mirë fuqinë ekonomike dhe politike në rritje të Jugut global dhe Lindjes globale. Udhëheqësit perëndimorë kanë folur prej kohësh për urgjencën e rregullimit të institucioneve shumëpalëshe si Kombet e Bashkuara. Tani, duhet ta bëjmë këtë, duke filluar me ribalancimin e pushtetit brenda OKB-së dhe organeve të tjera ndërkombëtare si Organizata Botërore e Tregtisë, Fondi Monetar Ndërkombëtar dhe Banka Botërore. Pa ndryshime të tilla, sistemi shumëpalësh siç ekziston do të shkërmoqet. Ky sistem nuk është i përsosur; ai ka të meta të natyrshme dhe nuk mund ta pasqyrojë kurrë saktësisht botën përreth tij. Por alternativat janë shumë më të këqija: sfera ndikimi, kaos dhe çrregullim.
HISTORIA NUK MBAROI
Fillova të studioja shkenca politike dhe marrëdhënie ndërkombëtare në Universitetin Furman në Shtetet e Bashkuara në vitin 1989. Muri i Berlinit ra atë vjeshtë. Menjëherë pas kësaj, Gjermania u ribashkua, Europa Qendrore dhe Lindore i shpëtoi prangat e komunizmit dhe ajo që kishte qenë një botë bipolare – që vinte përballë një Bashkim Sovjetik komunist dhe autoritar kundër një Shtetet të Bashkuara kapitaliste dhe demokratike – u bë një botë unipolare. Shtetet e Bashkuara tani ishin superfuqia e padiskutueshme. Rendi ndërkombëtar liberal kishte fituar.
Isha i gëzuar në atë kohë. Mua, dhe shumë të tjerëve në atë kohë, më dukej sikur ishim në prag të një epoke më të ndritur. Shkencëtari politik Francis Fukuyama e quajti atë moment “fundin e historisë”, dhe unë nuk isha i vetmi që besoja se triumfi i liberalizmit ishte i sigurt. Shumica e shteteve kombëtare do të ktheheshin në mënyrë të pashmangshme drejt demokracisë, kapitalizmit të tregut dhe lirisë. Globalizimi do të çonte në ndërvarësi ekonomike. Ndarjet e vjetra do të shkriheshin dhe bota do të bëhej një. Edhe në fund të dekadës, ndërsa mbarova doktoraturën time në integrimin evropian në Shkollën e Ekonomisë në Londër, kjo e ardhme dukej ende e afërt.
Por kjo e ardhme nuk erdhi kurrë. Momenti unipolar rezultoi jetëshkurtër. Pas sulmeve terroriste të 11 shtatorit në vitin 2001, Perëndimi i ktheu shpinën vlerave themelore që pretendonte se i mbështeste. Angazhimi i tij ndaj ligjit ndërkombëtar u vu në pikëpyetje. Ndërhyrjet e udhëhequra nga SHBA-të në Afganistan dhe Irak dështuan. Kriza financiare globale e vitit 2008 i dha një goditje të rëndë reputacionit modelit ekonomik të Perëndimit, i cili rrënjoset në tregjet globale. Shtetet e Bashkuara nuk e drejtonin më politikën globale të vetme. Kina doli si një superfuqi përmes prodhimit, eksporteve dhe rritjes ekonomike në rritje, dhe rivaliteti i saj me Shtetet e Bashkuara që atëherë ka filluar të dominojë gjeopolitikën. Dekada e fundit ka parë gjithashtu erozionin e mëtejshëm të institucioneve shumëpalëshe, rritjen e dyshimeve dhe fërkimeve në lidhje me tregtinë e lirë dhe intensifikimin e konkurrencës mbi teknologjinë.
Lufta e agresionit në shkallë të plotë e Rusisë në Ukrainë në shkurt të vitit 2022 i dha një tjetër goditje të fortë rendit të vjetër. Ishte një nga shkeljet më flagrante të sistemit të bazuar në rregulla që nga fundi i Luftës së Dytë Botërore dhe sigurisht më e keqja që kishte parë Evropa. Fakti që fajtori ishte një anëtar i përhershëm i Këshillit të Sigurimit të OKB-së, i cili u krijua për të ruajtur paqen, ishte edhe më dënues. Shtetet që supozohej se do ta mbështesnin sistemin e rrëzuan atë.
MULTILATERALIZËM OSE MULTIPOLARITETI
Rendi ndërkombëtar, megjithatë, nuk është zhdukur. Mes rrënojave, ai po kalon nga multilateralizmi në multipolaritet. Multilateralizmi është një sistem bashkëpunimi global që mbështetet në institucione ndërkombëtare dhe rregulla të përbashkëta. Parimet e tij kryesore vlejnë në mënyrë të barabartë për të gjitha vendet, pavarësisht nga madhësia. Multipolariteti, në të kundërt, është një oligopol pushteti. Struktura e një bote multipolare mbështetet në disa pole, shpesh konkurruese. Marrëveshjet dhe marrëveshjet midis një numri të kufizuar lojtarësh formojnë strukturën e një rendi të tillë, duke dobësuar në mënyrë të pashmangshme rregullat dhe institucionet e përbashkëta. Multipolariteti mund të çojë në sjellje ad hoc dhe oportuniste dhe në një grup fluid aleancash të bazuara në interesin vetjak në kohë reale të shteteve. Një botë multipolare rrezikon të lërë jashtë vendet e vogla dhe të mesme – fuqitë më të mëdha bëjnë marrëveshje pa u vënë re. Ndërsa multilateralizmi çon në rend, multipolariteti tenton drejt çrregullimit dhe konfliktit.
Ekziston një tension në rritje midis atyre që promovojnë multilateralizmin dhe një rend të bazuar në sundimin e ligjit dhe atyre që flasin gjuhën e multipolaritetit dhe transaksionalizmit. Shtetet e vogla dhe fuqitë e mesme, si dhe organizatat rajonale si Bashkimi Afrikan, Shoqata e Kombeve të Azisë Juglindore, BE-ja dhe blloku i Amerikës së Jugut Mercosur, promovojnë multilateralizmin. Kina, nga ana e saj, promovon multipolaritetin me nuanca të multilateralizmit; ajo në dukje mbështet grupime multilaterale si BRICS – koalicioni jo-perëndimor, anëtarët origjinalë të të cilit ishin Brazili, Rusia, India, Kina dhe Afrika e Jugut – dhe Organizata e Bashkëpunimit të Shangait që në të vërtetë duan të krijojnë një rend më multipolar. Shtetet e Bashkuara e kanë zhvendosur theksin e tyre nga multilateralizmi drejt transaksionalizmit, por ende kanë angazhime ndaj institucioneve rajonale si NATO . Shumë shtete, si të mëdha ashtu edhe të vogla, po ndjekin atë që mund të përshkruhet si një politikë e jashtme multivektoriale. Në thelb, qëllimi i tyre është të diversifikojnë marrëdhëniet e tyre me aktorë të shumtë në vend që të rreshtohen me ndonjë bllok të vetëm.
Një politikë e jashtme transaksionale ose shumëvektoriale dominohet nga interesat. Shtetet e vogla, për shembull, shpesh balancojnë midis fuqive të mëdha: ato mund të rreshtohen me Kinën në disa fusha dhe të mbështesin Shtetet e Bashkuara në të tjera, duke u përpjekur të shmangin dominimin nga ndonjë aktor i vetëm. Interesat nxisin zgjedhjet praktike të shteteve dhe kjo është plotësisht legjitime. Por një qasje e tillë nuk ka pse të shmangë vlerat, të cilat duhet të jenë në themel të gjithçkaje që bën një shtet. Edhe një politikë e jashtme transaksionale duhet të mbështetet në një thelb vlerash themelore. Ato përfshijnë sovranitetin dhe integritetin territorial të shteteve, ndalimin e përdorimit të forcës dhe respektin për të drejtat e njeriut dhe liritë themelore. Vendet kanë, në masë dërrmuese, një interes të qartë në ruajtjen e këtyre vlerave dhe në sigurimin që shkelësit të përballen me pasoja reale.
Shumë vende po e refuzojnë multilateralizmin në favor të më shumë marrëveshjeve dhe marrëveshjeve ad hoc. Shtetet e Bashkuara, për shembull, janë të përqendruara në marrëveshjet dypalëshe të tregtisë dhe biznesit. Kina përdor Iniciativën “Një Brez, një Rrugë”, programin e saj të gjerë global të investimeve në infrastrukturë, për të lehtësuar si diplomacinë dypalëshe ashtu edhe transaksionet ekonomike. BE-ja po krijon marrëveshje dypalëshe të tregtisë së lirë që rrezikojnë të mos përmbushin rregullat e Organizatës Botërore të Tregtisë. Kjo, në mënyrë paradoksale, po ndodh kur bota ka nevojë për multilateralizëm më shumë se kurrë për të zgjidhur sfidat e përbashkëta, të tilla si ndryshimi i klimës, mangësitë në zhvillim dhe rregullimi i teknologjive të përparuara. Pa një sistem të fortë multilateral, e gjithë diplomacia bëhet transaksionale. Një botë multilaterale e bën të mirën e përbashkët një interes vetjak. Një botë multipolare funksionon thjesht mbi interesin vetjak.
“REALIZMI I BAZUAR NË VLERA” I FINLANDËS
Politika e jashtme shpesh bazohet në tre shtylla: vlerat, interesat dhe pushteti. Këta tre elementë janë thelbësorë kur ekuilibri dhe dinamika e rendit botëror ndryshojnë. Unë vij nga një vend relativisht i vogël me një popullsi prej gati gjashtë milionë banorësh. Edhe pse kemi një nga forcat më të mëdha mbrojtëse në Evropë, diplomacia jonë bazohet në vlera dhe interesa. Pushteti, si i fortë ashtu edhe i butë, është kryesisht një luks i lojtarëve më të mëdhenj. Ata mund të projektojnë pushtet ushtarak dhe ekonomik, duke i detyruar lojtarët më të vegjël të përputhen me qëllimet e tyre. Por vendet e vogla mund të gjejnë pushtet duke bashkëpunuar me të tjerët. Aleancat, grupimet dhe diplomacia e zgjuar janë ato që i japin një lojtari më të vogël ndikim shumë përtej madhësisë së ushtrisë dhe ekonomisë së tij. Shpesh, këto aleanca bazohen në vlera të përbashkëta, të tilla si angazhimi për të drejtat e njeriut dhe sundimi i ligjit.
Si një vend i vogël që kufizohet me një fuqi perandorake, Finlanda ka mësuar se ndonjëherë një shtet duhet të lërë mënjanë disa vlera për të mbrojtur të tjerat, ose thjesht për të mbijetuar. Shtetësia bazohet në parimet e pavarësisë, sovranitetit dhe integritetit territorial. Pas Luftës së Dytë Botërore, Finlanda e ruajti pavarësinë e saj, ndryshe nga miqtë tanë baltikë që u absorbuan nga Bashkimi Sovjetik. Por ne humbëm dhjetë përqind të territorit tonë ndaj Bashkimit Sovjetik, duke përfshirë zonat ku lindën babai dhe gjyshërit e mi. Dhe, më e rëndësishmja, na u desh të hiqnim dorë nga një pjesë e sovranitetit. Finlanda nuk ishte në gjendje të bashkohej me institucionet ndërkombëtare që mendonim se u përkisnim natyrshëm, veçanërisht BE-në dhe NATO-n.
Gjatë Luftës së Ftohtë, politika e jashtme finlandeze përcaktohej nga “realizmi pragmatik”. Për të ndaluar Bashkimin Sovjetik të na sulmonte përsëri, siç kishte bërë në vitin 1939, na u desh të bënim kompromis me vlerat tona perëndimore. Kjo epokë në historinë finlandeze, e cila i ka dhënë termin “finlandizim” marrëdhënieve ndërkombëtare, nuk është një epokë për të cilën mund të jemi veçanërisht krenarë, por ne arritëm ta ruanim pavarësinë tonë. Kjo përvojë na ka bërë të kujdesshëm ndaj çdo mundësie të përsëritjes së saj. Kur disa sugjerojnë se finlandizimi mund të jetë një zgjidhje për t’i dhënë fund luftës në Ukrainë, unë nuk pajtohem kategorikisht. Një paqe e tillë do të vinte me një kosto shumë të madhe, ajo që në fakt do të ishte dorëzimi i sovranitetit dhe territorit.
Ne jetojmë në një botë të re çrregullimi.
Pas përfundimit të Luftës së Ftohtë, Finlanda, si shumë vende të tjera, përqafoi idenë se vlerat e Perëndimit global do të bëheshin normë – ajo që unë e quaj “idealizëm i bazuar në vlera”. Kjo i lejoi Finlandës të bashkohej me Bashkimin Evropian në vitin 1995. Në të njëjtën kohë, Finlanda bëri një gabim serioz: vendosi, vullnetarisht, të qëndronte jashtë NATO-s. (Për sqarim, unë kam qenë një avokat i zjarrtë i anëtarësimit të Finlandës në NATO për 30 vjet.) Disa finlandezë ushqenin një besim idealist se Rusia përfundimisht do të bëhej një demokraci liberale, kështu që anëtarësimi në NATO ishte i panevojshëm. Të tjerë kishin frikë se Rusia do të reagonte keq ndaj anëtarësimit të Finlandës në aleancë. Megjithatë, të tjerë mendonin se Finlanda kontribuoi në ruajtjen e një ekuilibri – dhe për këtë arsye paqeje – në rajonin e Detit Baltik duke qëndruar jashtë aleancës. Të gjitha këto arsye rezultuan të gabuara dhe Finlanda është përshtatur në përputhje me rrethanat; ajo u bashkua me NATO-n pas sulmit në shkallë të plotë të Rusisë ndaj Ukrainës.
Ky ishte një vendim që rrjedhte si nga vlerat ashtu edhe nga interesat e Finlandës. Finlanda ka përqafuar atë që unë e kam quajtur “realizëm i bazuar në vlera”: duke u angazhuar për një sërë vlerash universale të bazuara në liri, të drejta themelore dhe rregulla ndërkombëtare, duke respektuar njëkohësisht realitetet e diversitetit të kulturave dhe historive të botës. Perëndimi global duhet t’i qëndrojë besnik vlerave të tij, por të kuptojë se problemet e botës nuk do të zgjidhen vetëm përmes bashkëpunimit me vendet me të njëjtat mendësi.
Realizmi i bazuar në vlera mund të tingëllojë si një kontradiktë termash, por nuk është. Dy teori me ndikim të epokës pas Luftës së Ftohtë dukeshin se i vinin vlerat universale përballë një vlerësimi më realist të vijave të ndarjes politike. Teza e Fukuyamës për fundin e historisë e pa triumfin e kapitalizmit mbi komunizmin si paralajmërues të një bote që do të bëhej gjithnjë e më liberale dhe e orientuar drejt tregut. Vizioni i shkencëtarit politik Samuel Huntington për një “përplasje qytetërimesh” parashikoi se vijat e ndarjes së gjeopolitikës do të zhvendoseshin nga dallimet ideologjike në ato kulturore. Në të vërtetë, shtetet mund të nxjerrin nga të dyja kuptimet në negocimin e rendit të sotëm në ndryshim. Në hartimin e politikës së jashtme, qeveritë e Perëndimit global mund të ruajnë besimin e tyre në demokraci dhe tregje pa këmbëngulur se ato janë të zbatueshme universalisht; në vende të tjera, mund të mbizotërojnë modele të ndryshme. Dhe madje edhe brenda Perëndimit global, ndjekja e sigurisë dhe mbrojtja e sovranitetit herë pas here do ta bëjnë të pamundur respektimin strikt të idealeve liberale.
Vendet duhet të përpiqen për një rend botëror bashkëpunues të realizmit të bazuar në vlera, duke respektuar si sundimin e ligjit ashtu edhe dallimet kulturore dhe politike. Për Finlandën, kjo do të thotë t’u drejtohet vendeve të Afrikës, Azisë dhe Amerikës Latine për të kuptuar më mirë qëndrimet e tyre ndaj luftës së Rusisë në Ukrainë dhe konflikteve të tjera të vazhdueshme. Kjo gjithashtu do të thotë të zhvillohen diskutime pragmatike në një bazë të barabartë mbi çështje të rëndësishme globale, të tilla si ato që kanë të bëjnë me ndarjen e teknologjisë, lëndët e para dhe ndryshimet klimatike.
TREKËNDËSHI I PUSHTETIT
Tre rajone të gjera tani përbëjnë ekuilibrin global të fuqisë: Perëndimi global, Lindja globale dhe Jugu global. Perëndimi global përfshin afërsisht 50 vende dhe tradicionalisht është udhëhequr nga Shtetet e Bashkuara. Anëtarët e tij përfshijnë kryesisht shtete demokratike, të orientuara drejt tregut në Evropë dhe Amerikën e Veriut dhe aleatët e tyre të largët si Australia, Japonia, Zelanda e Re dhe Koreja e Jugut. Këto vende zakonisht kanë synuar të mbështesin një rend shumëpalësh të bazuar në rregulla, edhe nëse nuk pajtohen se si ta ruajnë, reformojnë ose rishpikin atë më së miri.
Lindja globale përbëhet nga afërsisht 25 shtete të udhëhequra nga Kina. Ajo përfshin një rrjet shtetesh të aleatuara – veçanërisht Iranin, Korenë e Veriut dhe Rusinë – që kërkojnë të rishikojnë ose zëvendësojnë rendin ndërkombëtar ekzistues të bazuar në rregulla. Këto vende janë të lidhura nga një interes i përbashkët, përkatësisht, dëshira për të zvogëluar fuqinë e Perëndimit global.
Jugu global, që përfshin shumë nga shtetet në zhvillim dhe me të ardhura të mesme të botës nga Afrika, Amerika Latine, Azia Jugore dhe Azia Juglindore (dhe shumicën e popullsisë së botës), përfshin afërsisht 125 shtete. Shumë prej tyre vuajtën nën kolonializmin perëndimor dhe pastaj përsëri si teatro për luftërat me ndërmjetës të epokës së Luftës së Ftohtë. Jugu global përfshin shumë fuqi të mesme ose “shtete të lëkundura”, veçanërisht Brazilin, Indinë, Indonezinë, Kenian, Meksikën, Nigerinë, Arabinë Saudite dhe Afrikën e Jugut. Trendet demografike, zhvillimi ekonomik dhe nxjerrja dhe eksporti i burimeve natyrore nxisin ngritjen e këtyre shteteve.
Perëndimi global dhe Lindja globale po luftojnë për zemrat dhe mendjet e Jugut global. Arsyeja është e thjeshtë: ata e kuptojnë se Jugu global do të vendosë drejtimin e rendit të ri botëror. Ndërsa Perëndimi dhe Lindja tërhiqen në drejtime të ndryshme, Jugu ka votën vendimtare.
Perëndimi global nuk mund ta tërheqë Jugun global thjesht duke lartësuar virtytet e lirisë dhe demokracisë; ai gjithashtu duhet të financojë projekte zhvillimi, të bëjë investime në rritjen ekonomike dhe, më e rëndësishmja, t’i japë Jugut një vend në tryezë dhe të ndajë pushtetin. Lindja globale do të gabohej po aq shumë nëse do të mendonte se shpenzimet e saj për projekte të mëdha infrastrukturore dhe investime direkte i blejnë asaj ndikim të plotë në Jugun global. Dashuria nuk mund të blihet lehtë. Siç ka vënë në dukje Ministri i Jashtëm Indian Subrahmanyam Jaishankar, India dhe vendet e tjera në Jugun global nuk janë thjesht duke qëndruar në gardh, por duke qëndruar në vendin e tyre.
Me fjalë të tjera, ajo që do të kenë nevojë si udhëheqësit perëndimorë ashtu edhe ata lindorë është realizmi i bazuar në vlera. Politika e jashtme nuk është kurrë binare. Një politikëbërës duhet të bëjë zgjedhje të përditshme që përfshijnë si vlerat ashtu edhe interesat. A do të blini armë nga një vend që po shkel të drejtën ndërkombëtare? A do të financoni një diktaturë që po lufton terrorizmin? A do t’i jepni ndihmë një vendi që e konsideron homoseksualitetin një krim? A tregtoni me një vend që lejon dënimin me vdekje? Disa vlera janë të panegociueshme. Këto përfshijnë mbështetjen e të drejtave themelore dhe të njeriut, mbrojtjen e pakicave, ruajtjen e demokracisë dhe respektimin e sundimit të ligjit. Këto vlera ankorojnë atë për të cilën duhet të qëndrojë Perëndimi global, veçanërisht në thirrjet e tij ndaj Jugut global. Në të njëjtën kohë, Perëndimi global duhet të kuptojë se jo të gjithë i ndajnë këto vlera.
Qëllimi i realizmit të bazuar në vlera është të gjejë një ekuilibër midis vlerave dhe interesave në një mënyrë që i jep përparësi parimeve, por njeh kufijtë e fuqisë së një shteti kur janë në rrezik interesat e paqes, stabilitetit dhe sigurisë. Një rend botëror i bazuar në rregulla, i mbështetur nga një sërë institucionesh ndërkombëtare që funksionojnë mirë dhe që ruajnë vlerat themelore, mbetet mënyra më e mirë për të parandaluar konkurrencën që çon në përplasje. Por, meqenëse këto institucione kanë humbur rëndësinë e tyre, vendet duhet të përqafojnë një ndjenjë më të ashpër të realizmit. Udhëheqësit duhet të pranojnë ndryshimet midis vendeve: realitetet e gjeografisë, historisë, kulturës, fesë dhe fazave të ndryshme në zhvillimin ekonomik. Nëse duan që të tjerët t’i adresojnë më mirë çështje të tilla si të drejtat e qytetarëve, praktikat mjedisore dhe qeverisja e mirë, ata duhet të udhëheqin me shembull dhe të ofrojnë mbështetje – jo me leksione.
Realizmi i bazuar në vlera fillon me sjellje dinjitoze, me respekt për pikëpamjet e të tjerëve dhe një kuptim të dallimeve. Do të thotë bashkëpunim i bazuar në partneritete të barabarta dhe jo në një perceptim historik se si duhet të duken marrëdhëniet midis Perëndimit, Lindjes dhe Jugut global. Mënyra se si shtetet duhet të shohin përpara dhe jo prapa është të përqendrohen në projekte të rëndësishme të përbashkëta, siç janë infrastruktura, tregtia dhe zbutja dhe përshtatja ndaj ndryshimeve klimatike.
Shumë pengesa qëndrojnë përpara çdo përpjekjeje nga tre sferat e botës për të ndërtuar një rend global që njëkohësisht respekton dallimet dhe u lejon shteteve të vendosin interesat e tyre kombëtare në një kornizë më të gjerë të marrëdhënieve ndërkombëtare bashkëpunuese. Megjithatë, kostot e dështimit janë të mëdha: gjysma e parë e shekullit të njëzetë ishte mjaftueshëm paralajmëruese.
Pasiguria është pjesë e marrëdhënieve ndërkombëtare, dhe kurrë më shumë se gjatë kalimit nga një epokë në tjetrën. Çelësi është të kuptohet pse po ndodh ndryshimi dhe si të reagohet ndaj tij. Nëse Perëndimi global kthehet te mënyrat e tij të vjetra të dominimit të drejtpërdrejtë ose të tërthortë ose arrogancës së hapur, ai do ta humbasë betejën. Nëse e kupton se Jugu global do të jetë një pjesë kyçe e rendit të ardhshëm botëror, ai mund të jetë në gjendje të krijojë partneritete të bazuara në vlera dhe interesa që mund të përballojnë sfidat kryesore të globit. Realizmi i bazuar në vlera do t’i japë Perëndimit hapësirë të mjaftueshme për të lundruar në këtë epokë të re të marrëdhënieve ndërkombëtare.
BOTËT QË DO TË VIJNË
Një sërë institucionesh të pasluftës ndihmuan në drejtimin e botës përmes epokës së saj më të shpejtë të zhvillimit dhe mbajtën një periudhë të jashtëzakonshme paqeje relative. Sot, ato janë në rrezik të shemben. Por ato duhet të mbijetojnë, sepse një botë e bazuar në konkurrencë pa bashkëpunim do të çojë në konflikt. Megjithatë, për të mbijetuar, ato duhet të ndryshojnë, sepse shumë shtete nuk kanë fuqi veprimi në sistemin ekzistues dhe, në mungesë të ndryshimit, do të heqin dorë prej tij. Këto shtete nuk mund të fajësohen për këtë; rendi i ri botëror nuk do të presë.
Të paktën tre skenarë mund të shfaqen në dekadën e ardhshme. Në të parin, çrregullimi aktual thjesht do të vazhdonte. Do të kishte ende elementë të rendit të vjetër, por respekti për rregullat dhe institucionet ndërkombëtare do të ishte à la carte dhe kryesisht i bazuar në interesa – jo në vlera të lindura. Kapaciteti për të zgjidhur sfidat e mëdha do të mbetej i kufizuar, por të paktën bota nuk do të degradonte në një kaos më të madh. Megjithatë, përfundimi i konflikteve do të bëhej veçanërisht i vështirë sepse shumica e marrëveshjeve të paqes do të ishin transaksionale dhe do të mungonte autoriteti që vjen me miratimin e Kombeve të Bashkuara.
Gjërat mund të jenë më keq: në një skenar të dytë, themelet e rendit ndërkombëtar liberal – rregullat dhe institucionet e tij – do të vazhdonin të gërryheshin, dhe rendi ekzistues do të shembej. Bota do të shkonte më afër kaosit pa një lidhje të qartë pushteti dhe me shtete të paafta për të zgjidhur krizat akute, të tilla si uria, pandemitë ose konfliktet. Burra të fortë, udhëheqës lufte dhe aktorë jo-shtetërorë do të mbushnin boshllëqet e pushtetit të lëna pas nga organizatat ndërkombëtare në tërheqje. Konfliktet lokale do të rrezikonin të shkaktonin luftëra më të gjera. Stabiliteti dhe parashikueshmëria do të ishin përjashtim, jo normë, në një botë ku të dyja palët do të përballeshin me konflikte. Ndërmjetësimi i paqes do të ishte pothuajse i pamundur.
Por nuk është e thënë të jetë kështu. Në një skenar të tretë, një simetri e re e fuqisë midis Perëndimit, Lindjes dhe Jugut global do të prodhonte një rend botëror të ribalancuar në të cilin vendet mund të përballonin sfidat më urgjente globale përmes bashkëpunimit dhe dialogut midis të barabartëve. Ky ekuilibër do të përmbante konkurrencën dhe do ta nxiste botën drejt një bashkëpunimi më të madh në çështjet e klimës, sigurisë dhe teknologjisë – sfida kritike që asnjë vend nuk mund t’i zgjidhë i vetëm. Në këtë skenar, parimet e Kartës së OKB-së do të mbizotëronin, duke çuar në marrëveshje të drejta dhe të qëndrueshme. Por që kjo të ndodhë, institucionet ndërkombëtare duhet të reformohen.
Momenti unipolar rezultoi jetëshkurtër.
Reforma fillon nga lart, domethënë, në Kombet e Bashkuara. Reforma është gjithmonë një proces i gjatë dhe i ndërlikuar, por ka të paktën tre ndryshime të mundshme që do ta forconin automatikisht OKB-në dhe do t’u jepnin liri veprimi atyre shteteve që mendojnë se nuk kanë pushtet të mjaftueshëm në Nju Jork, Gjenevë, Vjenë ose Nairobi.
Së pari, të gjitha kontinentet kryesore duhet të përfaqësohen në Këshillin e Sigurimit të OKB-së, në çdo kohë. Është thjesht e papranueshme që nuk ka përfaqësim të përhershëm nga Afrika dhe Amerika Latine në Këshillin e Sigurimit dhe që vetëm Kina përfaqëson Azinë. Numri i anëtarëve të përhershëm duhet të rritet me të paktën pesë: dy nga Afrika, dy nga Azia dhe një nga Amerika Latine.
Së dyti, asnjë shtet i vetëm nuk duhet të ketë të drejtë vetoje në Këshillin e Sigurimit. Vetoja ishte e nevojshme pas Luftës së Dytë Botërore, por në botën e sotme ajo e ka paaftësuar Këshillin e Sigurimit. Agjencitë e OKB-së në Gjenevë funksionojnë mirë pikërisht sepse asnjë anëtar i vetëm nuk mund t’i pengojë ato ta bëjnë këtë.
Së treti, nëse një anëtar i përhershëm ose me rotacion i Këshillit të Sigurimit shkel Kartën e OKB-së, anëtarësimi i tij në OKB duhet të pezullohet. Kjo do të thoshte se organi do ta kishte pezulluar Rusinë pas pushtimit të plotë të Ukrainës. Një vendim i tillë për pezullim mund të merret në Asamblenë e Përgjithshme. Nuk duhet të ketë vend për standarde të dyfishta në Kombet e Bashkuara.
Tregtia globale dhe institucionet financiare gjithashtu duhet të përditësohen. Organizata Botërore e Tregtisë, e cila është paralizuar për vite me radhë nga paraliza e mekanizmit të saj të zgjidhjes së mosmarrëveshjeve, është ende thelbësore. Pavarësisht një rritjeje të marrëveshjeve të tregtisë së lirë jashtë fushëveprimit të OBT-së, mbi 70 përqind e tregtisë globale ende kryhet sipas parimit të “kombit më të favorizuar” të OBT-së. Qëllimi i sistemit tregtar shumëpalësh është të sigurojë trajtim të drejtë dhe të barabartë të të gjithë anëtarëve të tij. Tarifat dhe shkeljet e tjera të rregullave të OBT-së përfundojnë duke i dëmtuar të gjithë. Procesi aktual i reformës duhet të çojë në transparencë më të madhe, veçanërisht në lidhje me subvencionet, dhe fleksibilitet në proceset vendimmarrëse të OBT-së. Dhe këto reforma duhet të zbatohen shpejt; sistemi do të humbasë besueshmërinë nëse OBT mbetet e bllokuar në ngërçin e saj aktual.
Reforma është e vështirë dhe disa nga këto propozime mund të duken jorealiste. Por të njëjtën gjë bënë edhe ato të bëra në San Francisko kur u themeluan Kombet e Bashkuara mbi 80 vjet më parë. Nëse 193 anëtarët e Kombeve të Bashkuara do t’i përqafojnë këto ndryshime do të varet nëse ata e përqendrojnë politikën e tyre të jashtme te vlerat, interesat apo pushteti. Ndarja e pushtetit në bazë të vlerave dhe interesave ishte themeli i krijimit të rendit botëror liberal pas Luftës së Dytë Botërore. Është koha për të rishikuar sistemin që na ka shërbyer kaq mirë për gati një shekull.
Faktori vendimtar për Perëndimin global në të gjithë këtë do të jetë nëse Shtetet e Bashkuara duan të ruajnë rendin botëror shumëpalësh në ndërtimin e të cilit kanë qenë kaq të rëndësishëm dhe nga i cili kanë përfituar kaq shumë. Kjo mund të mos jetë një rrugë e lehtë, duke pasur parasysh tërheqjen e Uashingtonit nga institucionet dhe marrëveshjet kryesore, të tilla si Organizata Botërore e Shëndetësisë dhe marrëveshja e Parisit për klimën, dhe qasjen e saj të re merkantiliste ndaj tregtisë ndërkufitare. Sistemi i OKB-së ka ndihmuar në ruajtjen e paqes midis fuqive të mëdha, duke i mundësuar Shteteve të Bashkuara të dalin si fuqia kryesore gjeopolitike. Në shumë institucione të OKB-së, ajo ka marrë rolin udhëheqës dhe ka qenë në gjendje të nxisë qëllimet e saj politike në mënyrë shumë efektive. Tregtia e lirë globale ka ndihmuar Shtetet e Bashkuara të vendosen si fuqia kryesore ekonomike në botë, ndërsa gjithashtu u sjellin produkte me kosto të ulët konsumatorëve amerikanë. Aleanca të tilla si NATO u kanë dhënë Shteteve të Bashkuara avantazhe ushtarake dhe politike jashtë rajonit të tyre. Mbetet detyrë e pjesës tjetër të Perëndimit të bindë administratën Trump për vlerën e institucioneve të pasluftës dhe rolin aktiv të Shteteve të Bashkuara në to.
Faktori dallues për Lindjen globale do të jetë mënyra se si Kina do të luajë rolin e saj në skenën botërore. Mund të ndërmarrë më shumë hapa për të mbushur boshllëqet e pushtetit të lëna nga Shtetet e Bashkuara në fusha të tilla si tregtia e lirë, bashkëpunimi për ndryshimet klimatike dhe zhvillimi. Mund të përpiqet të formësojë institucionet ndërkombëtare në të cilat tani ka një pikëmbështetje shumë më të fortë. Mund të kërkojë të projektojë më tej pushtetin në rajonin e vet. Dhe mund të braktisë strategjinë e saj të gjatë “fshih forcën dhe prit kohën” dhe të vendosë se ka ardhur koha për veprime më agresive, për shembull, në Detin e Kinës Jugore dhe Ngushticën e Tajvanit.
JALTA APO HELSINKI?
Një rend ndërkombëtar, si ai i krijuar nga Perandoria Romake, ndonjëherë mund të mbijetojë për shekuj. Megjithatë, shumicën e kohës zgjat vetëm disa dekada. Lufta agresionale e Rusisë në Ukrainë shënon fillimin e një ndryshimi tjetër në rendin botëror. Për të rinjtë e sotëm, ky është momenti i tyre i viteve 1918, 1945 ose 1989. Bota mund të marrë një kthesë të gabuar në këto momente, siç ndodhi pas Luftës së Parë Botërore, kur Lidhja e Kombeve nuk ishte në gjendje të përmbante konkurrencën midis fuqive të mëdha, duke rezultuar në një luftë tjetër të përgjakshme botërore.
Vendet gjithashtu mund ta bëjnë pak a shumë siç duhet, siç ndodhi pas Luftës së Dytë Botërore me themelimin e Kombeve të Bashkuara. Ai rend i pasluftës, në fund të fundit, ruajti paqen midis dy superfuqive të Luftës së Ftohtë, Bashkimit Sovjetik dhe Shteteve të Bashkuara. Sigurisht, ai stabilitet relativ erdhi me një kosto të lartë për ato shtete që u detyruan të nënshtroheshin ose vuajtën gjatë konflikteve me ndërmjetës. Dhe edhe pse fundi i Luftës së Dytë Botërore hodhi themelet për një rend që mbijetoi për dekada, ai gjithashtu mbolli farat e çekuilibrit aktual.
Në vitin 1945, fituesit e luftës u takuan në Jaltë, në Krime. Atje, Presidenti i SHBA-së Franklin Roosevelt, Kryeministri britanik Winston Churchill dhe udhëheqësi sovjetik Joseph Stalin hartuan një rend të pasluftës të bazuar në sfera ndikimi. Këshilli i Sigurimit i OKB-së do të dilte si skena ku superfuqitë mund të adresonin mosmarrëveshjet e tyre, por ofroi pak hapësirë për të tjerët. Në Jaltë, shtetet e mëdha bënë një marrëveshje mbi ato të voglat. Kjo gabim historik tani duhet të korrigjohet.
Pa një sistem të fortë shumëpalësh, diplomacia bëhet transaksionale.
Mbledhja e Konferencës për Sigurinë dhe Bashkëpunimin në Evropë në vitin 1975 ofron një kontrast të fortë me Jaltën. Tridhjetë e dy vende evropiane, plus Kanadaja, Bashkimi Sovjetik dhe Shtetet e Bashkuara, u takuan në Helsinki për të krijuar një strukturë sigurie evropiane të bazuar në rregulla dhe norma të zbatueshme për të gjithë. Ata ranë dakord për parimet themelore që rregullojnë sjelljen e shteteve ndaj qytetarëve të tyre dhe ndaj njëri-tjetrit. Ishte një akt i jashtëzakonshëm i multilateralizmit në një kohë tensionesh të mëdha dhe u bë instrumental në përshpejtimin e përfundimit të Luftës së Ftohtë.
Jalta ishte shumëpolare në rezultatet e saj, dhe Helsinki ishte shumëpalësh. Tani bota përballet me një zgjedhje, dhe unë besoj se Helsinki ofron rrugën e duhur përpara. Zgjedhjet që të gjithë bëjmë në dekadën e ardhshme do të përcaktojnë rendin botëror për shekullin e njëzet e një.
Shtetet e vogla si i imi nuk janë spektatorë në këtë histori. Rendi i ri do të përcaktohet nga vendimet e marra nga udhëheqësit politikë si në shtetet e mëdha ashtu edhe në ato të vogla, qofshin demokratë, autokratë apo diçka e ndërmjetme. Dhe këtu një përgjegjësi e veçantë bie mbi Perëndimin global, si arkitekti i rendit kalimtar dhe ende, ekonomikisht dhe ushtarakisht, koalicioni më i fuqishëm global. Mënyra se si e mbajmë këtë mantel ka rëndësi. Ky është shansi ynë i fundit.
Shkrimi origjinial është i botuar në Foreignaffairs.com
